اعتقادات صدوق

اعتقادات

کتاب اعتقادات یکی از کتب ارزنده ای می باشد که از قلم پربرکت و توانای شیخ صدوق تراوش نموده و متکلم نامی مرحوم شیخ مفید نیز که خود از شاگردان مرحوم شیخ صدوق بوده حواشی و پاورقی هایی بر آن اضافه نموده که اهمیت آن را دوچندان ساخته است. البته این کتاب و شرح آن به زبان و لغت عرب بوده و اهل فضل و آشنایان به این زبان از آن همواره استفاده می نموده اند.
این اثر نفیس یکی از صدها کتب و رسائلی است که به قلم توانا و عالمانۀ صدوق در مسائل دینی و فقهی سمت تحریر و نگارش پذیرفته و در علت نگارش و سبب تألیف آن صاحب کتاب "الذریعه الی تصانیف الشیعه" چنین نگاشته اند: «کتاب اعتقادات را شیخ صدوق در مجلس روز جمعه 12 شهر شعبان 368 هـ در نیشابور املاء فرموده و سبب این تألیف آن بوده که مشایخ حاضرین در مجلس از ایشان در خواست کردند وصف دین شیعه دوازده امامی را برای آنها به طریق اختصار املاء کند و لذا صدوق در این کتاب جمیع اعتقادات فرقۀ ناجیه از ضروریات و غیر ضروریات و وفاقیات و غیر وفاقیات ذکر کرده و در نظر داشته که بعدا شرح و تفسیری بر آن بنویسد لیکن برای او میسر نمی گردد و لذا مرحوم شیخ مفید بر آن شرحی می نگارد.»

معرفی اجمالی نویسنده

ابوجعفر محمدبن علی مشهور به "شیخ صدوق" از بنیانگذاران فقه شیعه و عالم و محدث بزرگ که در قرن چهارم هـ ق، در شهر قم به دنیا آمد. پدر بزرگوارش "علی بن حسین بن موسی بن بابویه قمی" از برجسته ترین علما و فقهاء آن زمان بود. شیخ صدوق دوران کودکی و نوجوانی و جوانی را در دامان علم و فضیلت و زهد و تقوای پدر خود گذراند و از محضر پدرش، کسب علم و دانش کرد و به علت هوش و استعداد فوق العاده اش، قبل از 20 سالگی توانست هزاران حدیث و روایت با سلسله سند آنها را به حافظه خودش بسپارد و به مضامین آنها عمل کند. شیخ صدوق تا سن 23 سالگی در زمان غیبت صغری امام زمان (ع) زندگی کرد و دوران نیابت 2 نفر از نواب اربعه را درک کرد. از طرفی دوران زندگیش با حکومت چند تن از خلفای عباسی یعنی از زمان مقتدر عباسی آمیخته بود. سال 355 هـ ق به بغداد رفت، بزرگان و علما از او استماع حدیث داشتند. طبق فرموده شیخ حر عاملی و بعضی دیگر از اهل فن، نظیر او در کثرت علم و حفظ و ضبط آثار و اخبار اسلامی، دیده نشده است.
تألیفات او تا حدود 300 کتاب و مرجع استنباط احکام و استفاده فقهای بزرگوار و خدمات دینی برجسته او، در احیای آثار ائمه اطهار جای هیچ شک و شبهه ای نیست. شیخ صدوق در بین دانشمندان از نظر وسعت معلومات و کثرت کتب و مصنفات فردی کم نظیر بوده است. بنا به قرائن تاریخی اکثر کتب شیخ صدوق تا قرون پنجم و ششم هجری موجود بوده و در دسترس علماء قرار داشته است. لکن در دوران ما جز تعدادی محدود، کتابی از این کتب باقی نمانده است.
مسأله دیگر در آثار شیخ صدوق ابتکار جالب او در تبویب روایات و موضوع بندی آن است. به طوری که به جز چند کتاب وی که به صورت کتاب جامع حدیث، (مانند من لایحضره الفقیه) تدوین شده است، بقیه آثار او معمولا با نام موضوعی مزین شده و بیانگر احادیثی است که در آن رشته موجود بوده است. همانند معانی الاخبار، علل الشرایع، خصال، توحید و....

خصائص تألیفات شیخ صدوق

یکی از خصائص تألیفات شیخ صدوق عربی بودن آنها می باشد. یک علت آن ضعف زبان آن روز بوده است که چندان قدرت و فصاحتی نداشت تا جوابگوی تعبیرات علمی باشد؛ چنانچه پس از هزار سال هم هنوز نمی توان بعضی از اصطلاحات فقهی و فلسفی را به زبان فارسی منتقل نمود و چاره ای جز بیان به لغت عربی نیست مخصوصا آنکه کتب صدوق بیشتر متن روایات بوده و گفته و نظر شخصی کمتر دارد و برای امانت همان بهتر بوده به عربی نگاشته شود منتهی عربی ساده و شیوایی که همه از آن بهره مند می گردند و از پرداختن سجع و قافیه در آن پرهیز شده است.
از دیگر خصائص تألیفات شیخ آن است که در اصول عقاید و معارف پیرامون اصطلاحات عرفانی و فلسفی و کلامی و استدلالات منطقی نگشته و روش ساده و بی پیرایه شریعت و پیغمبر اکرم (ص) و جانشینان او را که به زبان ساده و برهانها همگانی فهم و استدلالات عقلی آفاق و انفسی بوده به کار بسته است و همانطور که پیشوایان دین در عین آنکه می توانستند مطالب خود را در قالب اینگونه استدلالات و اصطلاحات ریخته و بیان کند و نکردند شیخ هم مسلما از چنین قلمی بهره مند نبوده و عالما و عامدا استدلالات قرآنیه و اخبار ائمه معصومین را کافی دانسته و به کار می بسته است چون برای ادای این گونه تعبیرات برای همگان زبان و قلمی بهتر از آن نمی توان یافت.
این دانشمند بزرگ در اواخر عمر در شهرری اقامت داشت و در سال 381 هـ ق، در حدود سن 70 سالگی در همان شهرری، وفات کرد و مزارش در ابن بابویه در نزدیکی مرقد حضرت شاهزاده عبدالعظیم می باشد.

ساختاربندی کتاب

این کتاب شامل 45 باب به شرح زیر می باشد:
- باب اول: اعتقاد امامیه در توحید و معرفت رب مجید
- باب دوم: در صفات ذات و صفات افعال
- باب سوم: اعتقاد در تکلیف
- باب چهارم: اعتقاد در افعال بندگان
- باب پنجم: اعتقاد در نفی و جبر و تفویض
- باب ششم: اعتقاد اراده و مشیت
- باب هفتم: اعتقاد در قضا و قدر
- باب هشتم: اعتقاد در فطرت و هدایت
- باب نهم: اعتقاد در استطاعت
- باب دهم: اعتقاد در بدا
- باب یازدهم: اعتقاد در احتراز از جدل
- باب دوازدهم: اعتقاد در لوح و قلم
- باب سیزدهم: اعتقاد در کرسی
- باب چهاردهم: اعتقاد در عرش
- باب پانزدهم: اعتقاد در نفوس و ارواح
- باب شانزدهم: اعتقاد در موت و مرگ
- باب هفدهم: اعتقاد در سوال قبرها
- باب هجدهم: اعتقاد در رجعت
- باب نوزدهم: اعتقاد در بعث بعد از موت
- باب بیستم: اعتقاد در حوض کوثر
- باب بیست و یکم: اعتقاد در شفاعت
- باب بیست و دوم: اعتقاد در وعده و وعید الهی
- باب بیست و سوم: اعتقاد در آنچه بر بنده نوشته می شود
- باب بیست و چهارم: اعتقاد در عدل الهی
- باب بیست و پنجم: اعتقاد در اعراف
- باب بیست و ششم: اعتقاد در صراط
- باب بیست و هفتم: اعتقاد در عقبات قیامت
- باب بیست و هشتم: اعتقاد در حساب و میزان
- باب بیست و نهم: اعتقاد در بهشت و دوزخ
- باب سی ام: اعتقاد در کیفیت نزول وحی و کتب در امر و نهی
- باب سی و یکم: اعتقاد در قرآن و اینکه نزول آن در شب قدر بوده
- باب سی و دوم: اعتقاد در قرآن
- باب سی و سوم: اعتقاد در کمیت قرآن
- باب سی و چهارم: اعتقاد در شأن انبیاء و رسل و حجج و ملائکه
- باب سی پنجم: اعتقاد در عدد انبیاء و اوصیای ایشان
- باب سی و ششم: اعتقاد در عصمت انبیاء و ائمه و ملائکه
- باب سی و هفتم: اعتقاد در نفی غلو و تفویض
- باب سی و هشتم: اعتقاد در ظالمان
- باب سی و نهم: اعتقاد در تقیه
- باب چهلم: اعتقاد در شأن اباء جناب نبوی (ص)
- باب چهل و یکم: اعتقاد در شأن علویان
- باب چهل و دوم: اعتقاد در احادیث مجمله و مفسره
- باب چهل و سوم: اعتقاد در خطر و اباحه
- باب چهل و چهارم: اعتقاد در احادیث وارده در طب
- باب چهل و پنجم: اعتقاد در اختلاف حدیثین.