حسان بن ثابت (فضیلت)

آیاتی که درباره حضرت علی (ع) نازل شده است

«أ جعلتم سقایة الحاج و عمارة المسجد الحرام کمن آمن بالله و الیوم الآخر و جاهد فی سبیل الله لا یستوون عند الله؛ آیا قرار داده اید آب دادن به حاجیها و ساختمان مسجدالحرام را مانند کسی که به خدا و روز جزا ایمان آورده و در راه خدا کوشش می کند؟ نه این چنین نیست و این دو هرگز مساوی نیستند.» (توبه/ 19) طبری در ص 59 جلد دهم تفسیرش به اسنادش از انس روایت کرده که وی گوید عباس و شیبة (فرزند عثمان) متولی مسجدالحرام و کعبه نشسته بودند و بر یکدیگر مباهات کرده و شخصیت خود را به رخ یکدیگر می کشیدند، عباس به او می گفت: «من از تو برترم چون عموی پیامبر و وصی پدر آن حضرت و ساقی حاجیها هستم.» شیبة می گفت: «من از تو مهمتر و بزرگوارترم چون أمین خدایم بر خانه اش و خزانه دار خانه خدا هستم، آیا آنچنان که خداوند مرا أمین خود قرار داده أمین تو نیستم.» این دو با یکدیگر از همین قبیل سخنان می گفتند و بر یکدیگر مفاخره می کردند تا اینکه علی بن ابیطالب به آن دو رسید.
عباس به او گفت: «شیبة بر من مباهات کرده و گمان می کند از من برتر است.» علی گفت: «ای عمو تو به او چه گفتی؟» عباس پاسخ داد: «به او گفتم: من عموی پیامبر و جانشین و وصی پدر آن حضرت و ساقی حاجیها هستم و از تو بالاترم.» علی به شیبه رو کرد و گفت: «تو چه می گوئی؟» جواب داد: «من گفتم: بدین جهت از تو برترم که امین خدا هستم بر خانه اش و خزانه دارخانه کعبه هستم آیا کسی که امین خدا است امین تو نخواهد بود؟»
انس گوید که علی در پاسخ آنان گفت: «بگذارید من هم افتخار خویش را بازگو کنم.» گفتند: «بسیار خوب است. شما هم بفرمائید.» فرمود: «من از شما بدین جهت برترم که نخستین کسی هستم از مردان این امت که به وعده های پیامبر ایمان آورده و با او هجرت نمودم و در راه خدا جهاد کردم.» بعد از سخن علی هر سه نفر روانه شدند و به حضور پیامبر مشرف گردیدند و هر کدام جهت برتری خود را بازگو کردند، پیامبر چیزی به آنان نگفت و آنها هم رفتند، بعد از چند روزی جبرئیل نازل شده و درباره آن وحی آورد، رسول خدا آن سه نفر را احضار کرد وقتی آنان به خدمت پیامبر آمدند، این آیه را بر آنان تلاوت فرمود: «أ جعلتم سقایة الحاج و عمارة المسجدالحرام کمن آمن بالله و الیوم الآخر و جاهد فی سبیل الله لا یستوون عندالله» (توبه/ 19)

راویان

داستان این مفاخره، و نزول این آیه را در شأن آنان، عده زیادی از حفاظ و دانشمندان و مفسران در کتب خود آورده و با تحقیقات دامنه داری که درباره راویان این حدیث و سلسله سند آن نموده اند آن را معتبر دانسته، برخی به طور اجمال ذکر کرده اند و عده ای مفصلا آن را نقل کرده اند. از جمله:
1- واحدی در «اسباب النزول» ص 182 از حسن و شعبی و قرظی نقل کرده است.
2- قرطبی در تفسیرش جلد 8 ص 91 از سدی.
3- امام فخر رازی در تفسیر کبیر جلد چهارم ص 422.
4- خازن در تفسیرش جلد دوم ص 221 گوید: «شعبی و محمد بن کعب قرظی گویند: که این آیه درباره علی بن ابیطالب و عباس بن عبدالمطلب و طلحة بن ابی شیبه نازل شد. اینان با یکدیگر مباهات کرده و هر یک سخنی می گفت. طلحه گفت: من صاحب خانه و کلیددار کعبه هستم. عباس گفت: من حاجیها را آب می دهم و اداره کردن حجاج با من است. علی گفت: من ندانم شما چه می گوئید، من قبل از اینکه دیگران نماز بخوانند شش ماه جلوتر روی بقبله آورده و نماز خواندم و من در جهادها و جنگها دوشادوش پیغمبر شمشیر زده ام. سپس این آیه نازل شد.»
5- ابوالبرکات نسفی در ص 221 جلد دوم تفسیرش.
6- حموئی در «الفرائد» در باب چهل و یکم به اسنادش از انس.
7- ابن صباغ مالکی در «الفصول المهمه» ص 123 از طریق واحدی از حسن و شعبی و قرظی.
8- جمال الدین محمد بن یوسف زرندی در نظم و شعر دررالسمطین.
9- گنجی درالکفایة ص 113 از طریق ابن جریر و ابن عساکر از انس به همان عبارتی که در متن آن را ذکر کردیم.
10- ابن کثیر شامی در تفسیرش جلد دوم ص 341 از حافظ عبدالرزاق به اسنادش از شعبی، و از طریق ابن جریر از محمد بن کعب قرظی، و از سدی و در این طریق و عبارت اینان این چنین آمده است: علی و عباس و شیبه با یکدیگر مباهات می کردند و بقیه عبارتشان مثل عبارت فوق است. و نیز از طریق حافظ عبدالرزاق از حسن و محمد بن ثور از معمر از حسن نقل کرده است.
11- حافظ سیوطی در درالمنثور جلد سوم ص 218 از طریق حافظ ابن مردویه از ابن عباس نقل کرده و از طریق حفاظ عبدالرزاق و ابن ابی شیبه و ابن جریر و ابن منذر و ابن ابی حاتم و ابی الشیخ از شعبی و از ابن مردویه از شعبی، و از عبدالرزاق از حسن، و از طریق ابن ابی شیبة و ابی الشیخ و ابن مردویه از عبیدالله بن عبیده، و از طریق فریانی از ابن سیرین و از ابن جریر از محمد بن کعب قرظی، و از طریق ابن جریر و ابی الشیخ از ضحاک و از حافظ ابی نعیم و حافظ ابن عساکر به اسنادشان از انس به لفظ و عبارتی که ما در متن کتاب آوردیم روایت کرده است.
12- صفوری در «نزهة المجالس» جلد دوم ص 242 و در چاپ دیگری ص 209 از کتاب «شوارد الملح و موارد المنح» نقل کرده است که: عباس و حمزه رضی الله عنهما بر یکدیگر تفاخر می کردند حمزه می گفت: «من از تو بهترم زیرا من کعبه را ساخته ام.» عباس گفت: «من از تو بهتر هستم زیرا سقایت حاجیها و آب دادن به آنها به من واگذار شده است.» پس به یکدیگر گفتند به ابطح (مسیل های ریگزار) می رویم و از اولین کسی که با او برخورد کردیم می پرسیم، به راه افتادند و در بین راه علی رضی الله عنه را دیدند جریان خود را به او گفتند و از او نظریه خواستند. علی در پاسخ گفت م«ن از هر دوی شما بهتر هستم زیرا من زودتر از شما به اسلام گرویده ام.» پیغمبر از جریان خبردار شد و از این موضوع دلتنگ شد (قدری ناراحت شد که چرا این مطلب بدو عمویش گفته شده و علی خود را از هر دو بهتر دانسته است). آنگاه خداوند گفتار علی را تصدیق کرده و در فضیلت او این آیه را فرستاد: "أ جعلتم سقایة الحاج..."
ما نمی توانیم تمام مدارک و مصادری را که درباره این مفاخره، و نزول این آیه، بر آنها اطلاع یافته و آنها را مطالعه کرده ایم در اینجا بیاوریم و همینطور از آنجا که منظور ما، خلاصه نویسی است؛ نمی توانیم همه مدارک و نوشته هائی را که در بقیه آیات قرآن و احادیث پیامبر در فضیلت أمیرالمؤمنین علی (ع) وارد شده اینجا ذکر کنیم. داستان مفاخره و نزول آیه را درباره آنان چندین نفر از شعراء بزرگ، آنان که پیوسته در فکر حفظ و نگهداری احادیث رسول خدا بوده اند به رشته نظم درآورده و افرادی هم چون سید الشعراء الحمیری، الناشی، البشنوی، در این باره قصائدی سروده اند.

مودت

«إن الذین آمنوا و عملوا الصالحات سیجعل لهم الرحمن ودا؛ آنان که ایمان آوردند و کرداری شایسته انجام دادند به زودی پروردگار برایشان دوستی و محبت قرار خواهد داد.» (مریم/ 96) ابو اسحق ثعلبی به اسنادش از براء بن عازب روایت کرده که گوید: رسول خدا به علی بن ابیطالب فرمود: «ای علی بگو اللهم اجعل لی عندک عهدا و اجعل لی فی صدور المؤمنین مودة؛ خداوندا برای من در پیشگاه خودت عهدی قرار ده و در دلهای مؤمنین دوستی و محبتی برای من جایگزین فرما.» بعد که علی مرتضی این دعا را خواند. این آیه نازل شد: "إن الذین آمنوا...". این روایت را نیز عده زیادی از دانشمندان اسلامی نقل کرده اند از جمله:
1- ابوالمظفر سبط ابن جوزی حنفی در «تذکرة» ص 10 این روایت را نقل کرده و گوید روایت شده از ابن عباس که: «این دوستی را خداوند برای علی در دلهای مؤمنین قرار داده است.»
2- در جلد نهم مجمع الزواید ص 125 از ابن عباس روایت کند که وی گوید: درباره علی بن ابیطالب (ع) این آیه نازل شد: "إن الذین آمنوا...". و آنگاه گوید: یعنی محبتی در دلهای مؤمنین.
3- خطیب خوارزمی در «مناقب» ص 188 حدیث ابن عباس را روایت کرده و بعد از آن با اسنادی که ذکر کرده از قول علی بن ابیطالب نقل کند که آن حضرت فرمود: «مردی به من رسید و گفت ای علی من تو را به خاطر خدا دوست دارم. من به خدمت پیامبر آمدم و گفتم یا رسول الله مردی به من این چنین گفت حضرت فرمود: ای علی شاید تو درباره او کار خوبی انجام داده ای گفتم: یا رسول الله من هیچ خدمتی به او نکرده ام. پیامبر فرمود: سپاس پروردگار را که دلهای مؤمنین را شیفته محبت و دوستی تو نمود.» در این هنگام این آیه نازل شد: "إن الذین آمنوا و عملوا الصالحات...".
4- صدرالحفاظ گنجی در الکفایة ص 121 نیز این روایت را آورده است.
5- محب الدین طبری در «ریاض» ص 207 درباره این آیه از طریق حافظ سلفی از ابن حنفیة نقل کند که او گفت: «مؤمنی نبود مگر اینکه دوستی علی و خاندانش را در دل داشت.»
6- حموئی در «فرائد» در باب چهاردهم از طریق واحدی با دو سند از ابن عباس نقل کرده است.
7- سیوطی در درالمنثور جلد چهارم ص 287 از طریق حافظ ابن مردویه و دیلمی از براء و از طریق طبرانی و ابن مردویه از ابن عباس روایت کرده است.
8- قسطلانی در «المواهب» جلد هفتم ص 14 از طریق نقاش.
9- شبلنجی در «نورالابصار» ص 112 از نقاش و آنچه که قبلا از ابن حنفیة نقل کردیم او نیز متذکر شده است.
10- حضرمی در «رشفة الصادی» ص 25.

عمل صالح

«أم حسب الذین اجترحوا السیئات أن نجعلهم کالذین آمنوا و عملوا الصالحات؛ یا گمان کرده اند کسانی که مرتکب زشتیها می شوند که ما آنان را مانند مؤمنانی که عمل صالح انجام می دهند قرار خواهیم داد؟» (جاثیه/ 21) ابوالمظفر سبط ابن جوزی حنفی در ص 11 تذکره گوید: سدی از ابن عباس روایت کرده است که: این آیه درباره علی (ع) در روز جنگ بدر نازل شد کسانی که مرتکب زشتیها شدند عبارت بودند از: عتبه، شیبه، ولید و مغیره؛ و مؤمنی که عمل صالح انجام داده است علی (ع) است. در کفایه گنجی شافعی نیز مطلبی نزدیک به همان چه که ابن جوزی نقل کرده یافت می شود.
آیه نهم: «إن الذین آمنوا و عملوا الصالحات أولئک هم خیر البریة؛ کسانی که ایمان آوردند و عمل صالح انجام دادند آنان بهترین آفریدگان هستند.» (بینه/ 7)
1- طبری در ص 146 جلد 30 تفسیرش در ذیل آیه «أولئک هم خیر البریة» روایتی را به اسنادش از ابی الجارود از محمد بن علی (ع) نقل کرده است که رسول خدا فرمود: «بهترین مخلوق و بهترین مردم تو هستی ای علی و پیروان تو.»
2- خوارزمی در «مناقب» ص 66 از جابر روایت کند که وی گوید: در حضور پیامبر اکرم بودیم، علی بن ابیطالب وارد شد رسول خدا فرمود: «برادرم به جانب شما آمد» و سپس روی به جانب کعبه نموده و با دستش به دیوار کعبه کوبید و سپس گفت «سوگند به آن کس که جان من در دست قدرت او است این شخص و شیعیان او رستگاران روز قیامتند.» و سپس فرمود: «او نخستین نفر شما است از جهت ایمان با من، و وفادارترین شما است به پیمان پروردگار و در دستورات پروردگار از همه شما پابرجاتر و استوارتر است. و عادل ترین شما است در بین مردم و از تمام شما در تساوی و برابر قراردان تقسیم اموال رعایتش بیشتر است و در پیشگاه خداوند مقام و منزلتش از همه بزرگتر است.»
جابر گوید در این هنگام آیه "إن الذین آمنوا و عملوا الصالحات أولئک هم خیر البریة" درباره او نازل شد. یاران پیغمبر عادت کرده بودند که هر گاه علی را می دیدند می گفتند خیرالبریه آمد. و همچنین در ص 178 تفسیرش از طریق حافظ ابن مردویه از یزید بن شراحیل انصاری منشی و کاتب علی (ع) روایت کنند که گفت: شنیدم از أمیرالمؤمنین که می فرمود: حدیث کرد برای من رسول خدا (ص) در حالی که آن حضرت را بر روی سینه خود تکیه داده بودم و فرمود: «ای علی! آیا فرمایش خداوند متعال را نشنیده ای که فرمود: "إن الذین آمنوا و عملوا الصالحات أولئک هم خیر البریة". ای علی خیرالبریه تو هستی و شیعیانت، وعده گاه من و شما حوض کوثر است زمانی که امت ها و دسته ها برای حساب می آیند شما با قیافه هائی نورانی و پیشانی های تابناک خوانده می شوید و وارد محشر می گردید.»
3- گنجی در «الکفایه» ص 119 حدیث یزید بن شراحیل را نقل کرده است.
4- ابن صباغ مالکی در «فصول» ص 122 به طور ارسال (راوی سلسله رواة را ذکر نکرده و مستقیما از اولین نفر نقل می کند.) از ابن عباس روایت نموده که گفت: چون این آیه نازل شد پیغمبر به علی فرمود: «ای علی تو و شیعیانت روز قیامت وارد صحرای محشر می شوید در حالی که خشنود هستید و پسندیده شده ولی دشمنانت خشمگین و ناراحت وارد خواهند شد.»
5- حموئی در «فرائد» به دو طریق از جابر روایت نموده است که: این آیه در شان علی نازل شد و یاران پیامبر هر وقت علی را می دیدند و با وی مواجه می شدند می گفتند: «خیرالبریه (بهترین مردم) آمد.»
6- ابن حجر در «صواعق» ص 96 در ضمن آیاتی که در شان اهل بیت پیامبر نازل شده و آنها را برمی شمرد چنین گوید: «آیه یازدهم این آیه است: إن الذین آمنوا و عملوا الصالحات أولئک هم خیر البریة».
7- حافظ جمال الدین زرندی از ابن عباس رضی الله عنهما این روایت را نقل کرده و در سلسله روات آن بررسی کامل نموده است می گوید: چون این آیه نازل شد رسول اکرم به علی فرمود: «آن تو و شیعیان تو هستید تو و پیروانت روز قیامت خشنود و پسندیده شده وارد خواهید شد؛ دشمنانت خشمگین و عصبانی و ناراحت می آیند.» علی گفت: «دشمن من کیست؟» حضرت فرمود: «آن کس که از تو بیزاری جوید و تو را لعن گوید.» سپس رسول خدا فرمود: «هر کس بگوید رحم الله علیا (خداوند علی را رحمت کند) خداوند او را بیامرزد.»
8- جلال الدین سیوطی در «الدرالمنثور» جلد ششم ص 376 گوید: ابن عساکر با سندی معتبر از جابر بن عبدالله روایت کرده که گوید: ما در حضور پیغمبر اکرم بودیم و علی وارد شد پیغمبر فرمود: «قسم به آن کس که جانم در دست او است همانا این شخص و پیروانش در روز قیامت رستگار خواهند بود.» و در این هنگام نازل شد آیه: "إن الذین آمنوا و عملوا الصالحات أولئک هم خیر البریة".
9- ابن عدی از ابن عباس با بررسی سلسله روات این حدیث را نقل کرده است که گوید: چون آیه: "إن الذین آمنوا و عملوا الصالحات" نازل شد پیغمبر اکرم به علی (ع) فرمود «تو و شیعیانت در روز قیامت خشنود و پسندیده وارد خواهید شد.»
10- ابن مردویه از علی (ع) روایت کند که رسول خدا فرمود: (و بعد حدیث یزید بن شراحیل را به همان لفظی که در فوق ذکر شد آورده است).
11- شبلنجی در «نورالابصار» ص 78 و 112 از ابن عباس با همین کلمات و الفاظی که از ابن صباغ مالکی ذکر شد روایت را نقل کرده است.
 

منـابـع

کلیــد واژه هــا