آذربایجان در ایران

جغرافیا
سرزمین های پیرامون دریاچه ارومیه، همواره یکی از مناسب ترین شرایط زندگی را در فلات ایران فراهم آورده است. این منطقه از نظر تجاری هم، بر سر راه بازرگانی قفقاز و هم چنین راه شرقی غربی که به دریای سیاه می پیوسته، واقع بوده است و امروزه نیز دروازه ورود به اروپا و مسیر ترانزیت اروپا به آسیای میانه است.
آذربایجان حدود ۱۰۰۸۲۵ کیلومتر مربع مساحت دارد. این منطقه دارای ۱۷ رود و ۲ دریاچه از جمله دریاچه ارومیه است. دو حوزه آبریز اصلی منطقه شامل دریای خزر و دریاچه ارومیه می شود. بلندترین بخش منطقه کوه سبلان با ارتفاع ۴۸۱۱ متر از سطح دریا است. دیگر کوهای استان عبارتند از کوه سهند (۳۷۱۰)، کوه بزقوش (۳۳۰۶)، سیاه کوه (۳۵۷۸)، کوه قبله داغ (۳۱۸۹)، کوه چال داغ (۳۲۸۵)، کوه جلاداغ (۳۲۵۵) و کوه چلیکان (۳۲۳۰).
از لحاظ آب هوایی سه اقلیم در منطقه آذربایجان وجود دارد. مدیترانه ای با باران بهاری که بیشتر سطح سه استان دارای این اقلیم است. نیمه بیابانی سرد که اقلیم شمال غربی آذربایجان شرقی و شمال اردبیل است و اقلیم کوهستانی سرد که مابین کوه های سهند و سبلان و هم چنین بخش غربی آذربایجان غربی دارای این اقلیم هستند.

تاریخ آذربایجان
پیش از آمدن اقوام آریایی به ایران، اقوام دیگری بطور پراکنده و با جمعیتی کم در منطقه آذربایجان و حاشیه های آن زندگی می کردند که از آن میان می توان به هوریان، اورارتوها، ماننایی ها و کاسی ها اشاره کرد. البته طبقه حاکم کاسی ها هم آریائیانی بودند که زودتر به منطقه وارد شده بودند. با آمدن اقوام آریایی به فلات ایران، اقوام بومی با ایشان آمیخته شدند و در یک اتحاد، پادشاهی ماد را به وجود آوردند که تأثیر عمیقی بر تاریخ منطقه آسیای غربی گذاشت که مهمترین آن نابود کردن آشوری ها و حذف آنها از صفحه تاریخ بود.
ماد از دو بخش ماد کوچک و ماد بزرگ تشکیل می شد. که ماد کوچک آذربایجان امروزی است و ماد بزرگ شامل همدان، تهران، کرمانشاه و اصفهان می شود. پایتخت ماد هگمتانه (همدان امروزی)، بود که تلفظ آن به یونانی اکباتان نامیده می شد. مادها نخست دولت متمرکز و مقتدر را در فلات ایران پایه گذاری کردند و در داخل و خارج فلات ایران آغاز به گسترش قلمروی خویش کردند. گسترش قلمرو ماد هم زمان شد با قدرت گیری پارسیان در جنوب غربی ایران. نیاکان هخامنشیان با پادشاهان ماد در ارتباط بودند و عقیده بر این است که فرمانبردار مادها بوده اند. به گونه ای که وقتی پادشاه ماد از اقدامهای کورش بزرگ که نواده دختری او بود خبردار شد و او را به هگمتانه فرا خواند، امتناع کورش از رفتن به دربار ماد به عنوان عصیان وی برداشت شد. برخورد پارسیان و مادها در نهایت به سقوط پادشاهی ماد انجامید که البته نقش گروهی از درباریان ماد که با کورش همکاری می کردند تأثیر فراوان در این رخداد داشت.
در زمان هخامنشیان، ماد کوچک (آذربایجان)، به عنوان یکی از ساتراپ ها اداره می شد. در اوایل دولت هخامنشی، بعد از خودکشی کبوجیه در مصر و آشوب در شاهنشاهی، ماد نیز شورش کرد. این شورش به سختی توسط داریوش سرکوب شد. در اواخر دوران هخامنشی و هم زمان با لشگرکشی اسکندر به ایران ساتراپ ماد کوچک فردی بود به نام آتورپات (آذرباد)، وی توانست ماد کوچک را از حمله اسکندر حفظ کند. بعد از آن ماد کوچک به نام او ماد آتورپاتن یا آتورپاتگان نامیده شد.
در زمان سلوکیان و اشکانیان آذربایجان خود مختاری نسبی داشت. که البته اساس کشور داری سلوکیان و پس از آن اشکانیان بر استقلال نسبی استان ها استوار بود. در زمان سلوکیان به نظر می رسد خاندان آتروپاتن هم چنان بر آذربایجان حکم می راندند.
در زمان اشکانیان وضعیت حکومت آذربایجان چندان روشن نیست ولی می توان حدس زد مانند دیگر نقاط ایران تحت سیطره خاندان های زمین دار (فئودال، نفوذ و مطیع اشکانیان اداره می شده است. مشکل آذربایجان در زمان اشکانیان یورش های سهمگین آلان ها و گرجیها از قفقاز بود. که باعث ویرانی و غارت فراوان می شدند. برای دفع ایشان شاهنشاهان اشکانی خود وارد کارزار می شدند.
در زمان ساسانیان آذربایجان اهمیت ویژه ای یافت. یکی از سه آتشکده معتبر ساسانیان، آتشکده آذرگشنسب، در شیز واقع در آذربایجان قرار داشت. پادشاهان ساسانی در ایام سختی به زیارت آن می شتافتند و هدایای بسیار تقدیم می کردند. این آتشکده نشانه اتحاد دین و دولت بود و سمبل دولت ساسانی بشمار می رفت. در بیشاپور کتیبه ای وجود دارد که نام خاندانهای فئودال اوایل حکومت ساسانیان در آن ثبت شده است. برای آذربایجان از خاندانی به نام وراز Varaz نامبرده شده است که گویا محل اقتدار ایشان آذربایجان، آران و ارمنستان بوده است.
در زمان حکومت ساسانیان، اقوام ترک نژاد خزر به قفقاز وارد شدند. قباد پدر انوشیروان با تلاش فراوان ایشان را عقب راند و دژهای مستحکمی در دربند قفقار برای جلوگیری از یورش های آنها بنا کرد، رومیان نیز هر ساله مبالغی برای نگهداری این دژها به دولت ساسانی می پرداختند. از وقایع مهم آذربایجان در زمان ساسانیان جنگ سرنوشت ساز بهرام چوبین با خسروپرویز در این استان بود که به شکست بهرام انجامید. دیگر واقعه مهم وارد شدن هراکلیوس امپراتور روم به آذربایجان بود که منجر به ویرانی آتشکده آذرگشنسب شد.

ورود اعراب به آذربایجان
در زمان حمله اعراب در مدارک رومی و ارمنی نام سپاهبد و شاهزاده آذربایجان رستم پسر فرخ هرمز آورده شده است. که البته با توجه به متن شاهنامه در بخش نامه رستم فرخزاد به برادرش به نظر می رسد درست باشد.

چو نامه بخوانی تو با مهتران *** برانداز و برساز لشکر بران
همی تاز تا آذرآبادگان *** دیار بزرگان و آزادگان
همیدون گله هرچه داری ز اسب *** ببر سوی گنجور آذرگشسب

ساسانیان پی درپی از اعراب شکست خوردند و در قادسیه رستم فرخزاد کشته شد. در ۶۲۲ میلادی در نهاوند (دروازه ماد آتورپاتن)، پیروزان سردار ایرانی بار دیگر با عرب ها مقابل شد. جنگی سخت رخ داد، ولی شکست به ایرانیان افتاد. آنگاه ماد آتورپاتن (آذربایجان)، در برابر حمله اعراب بی دفاع گشت و اثری از لشگر شاهنشاهی نماند.
اعراب به آذربایجان نیز مانند دیگر نقاط ایران سرازیر شدند. به نظر می آید در قرنهای اول و دوم هجری تعدادشان در آذربایجان زیاد بوده است. کسروی این امر را به دو دلیل دانسته یکی اینکه مردمان آذربایجان بسیار پایداری کردند به گونه ای که مسلمانان آذربایجان را به عنوان (الاراضی المفتوحه عنوه) یعنی «سرزمین های به زور گرفته شده» می شمردند که در فقه حکم خاص دارد. و دوم سرسبزی این دیار. از عشیره های عرب که در قرون اول و دوم هجری به آذربایجان وارد شدند بنوتغلب، یمانیان و حمدانیان ثبت شده است. آذربایجان در قرنهای ابتدایی ورود اسلام به ایران از کانون های عمده مقاومت و شورش ایرانیان در برابر اعراب و عمال خلیفه بود و مردمانش همه گاه در حال زد و خورد با تازیان بودند.
معروف ترین این قیام ها، قیام خرمدینان در حدود آذربایجان و جبال است. بنیان گزار این قیام جاوید بن سهل بود که سپس توسط بابک خرمدین به اوج رسید. ازدواج بابک با دختر واساک یکی از شاهزادگان ارمنی اتحاد عظیمی را در شمال بر ضد عباسیان ایجاد کرد. خرمدینان مدت طولانی توانستند در مقابل خلیفه و سرداران عرب مقاومت کنند و چهار بار سپاه بزرگ خلیفه را مغلوب کردند. در نهایت خلیفه سردار ایرانی تبار خود خیذر بن کاووس (افشین) شاهزاده اشروسنه (در شمال غرب تاجیکستان امروزی) را برای دفع بابک فرستاد. افشین با حیله به قلعه بابک دست یافت بابک به ارمنستان گریخت اما سهل ابن سنباط شاهزاده ارمنستان او را به دشمنان فروخت. بابک را به بغداد بردند. وی پس از شکنجه، کشته شد. کشف ارتباط و همداستانی میان افشین، بابک و مازیار در نهایت به سقوط و مرگ افشین نیز منجر شد.

ورود قبایل ترک به آذربایجان
در قرن های ٧ و ٨ میلادی در آن سوی مرزهای شرقی و شمالی ایران، یعنی سرزمین های آنسوی سیردریا (سیحون) و اطراف دریاچه خوارزم (آرال) و سرزمین های شرقی و شمالی دریای خزر و سرزمین های ماورای قفقاز قبایل پراکنده ای می زیسته اند که نظام سیاسی منسجم و وطن مشخصی نداشته اند. ایرانی ها همه آن سرزمین ها را ترکستان می نامیدند. همراه با حمله اعراب به ایران و فروپاشی حکومت ساسانی، نخستین خزش های قبایل ترک به درون سرزمینِ ایرانی سغد از ماورای سیردریا (سیحون) از یکسو، و به درون سرزمینِ ایرانی هیرکانیا (که اکنون نیمی از ترکمنستان را شامل می شود) از سوی دیگر رخ داد. در همین زمان ترکان ماورای قفقاز، که ایرانیها به آنها خزر می گفتند مجدد تلاش های خود را برای ورود به درون آران و آذربایجان از سرگرفتند، و چندین تلاشِ آنها توسط سپاهیان خلافت عربی عقب رانده شد. در سال ١٧٨ خورشیدی یک جمع بزرگ از خزرها از گذرگاه های قفقاز به درون اران سرازیر شدند و دست به تخریب و کشتار زدند. خازم ابن خزیمه را هارون الرشید به منطقه فرستاد و او آنها را بیرون راند و دربندهای کوهستانی قفقاز را بازسازی کرد. این حمله را ناشی از تحریکات دولت بیزانس (روم شرقی) در جهت ایجاد دردسر برای خلیفه در مرزهای شمالی کشورش هم می دانند و آن را با تلاش های رومی ها برای بازپس گیری ارمنستان و بخش هائی از آناتولی که در اشغال عرب های مسلمان بود ارتباط می دهند. در سمت دیگر ایران، در پی فروپاشی دولت ساسانی، تا اواخر قرن نخست هجری بخش هایی از سرزمین های شرق سغد تا سمرقند، و بخش بزرگی از هیرکانیا تا نزدیکی های گرگان کنونی به اشغال ترک ها درآمده بود. در قرنهای سوم و چهارم هجری چندین مهاجرت ترک های مسلمان شده از ماورای سیحون و اطراف دریاچه خوارزم به درون سغد و خوارزم و هیرکانیا گزارش شده است. پس ازآن، ورود بزرگ ترک ها به درون سغد در اواخر دوران سامانی صورت گرفت که به براندازی دولت سامانی توسط مهاجمان ترک و تشکیل حکومت ترک در سرزمین های سمرقند و بخارا انجامید.
دکتر محمد جواد مشکور درباره آمدن قبایل ترک به آذربایجان درِ کتاب (نظری به تاریخ آذربایجان، ج 1، تهران 1339، ص 152) می نویسد:
حوادث متناوب یکی بعد از دیگری آذربایجان را آماج تهاجمات پیاپی قرار داد. بعد از سلجوقیان، دورِ سلسله جنبانی ترکان آتابای یا اتابکان آغاز و با نفوذ این اقوام و گسترش زبان ترکی، سیطره زبان آذری، محدود و رفته رفته رو به کاهش نهاد.
نخستین گروه ترکان در زمان حکومت سلطان محمود غزنوی به آذربایجان راه یافتند. در زمان سلجوقیان ترک های بیشتری به آذربایجان روی آورده اند. با ادامه تسلط ترکان در دوران اتابکان باز هم عده ترک ها در آن سرزمین فزونی یافت و زبان ترکی رونق بیشتری گرفت. در دوران مغول ها که بیشتر سربازان آنان ترک بودند و آذربایجان را تختگاه خود قرار دادند باز هم به نفوذ ترکان افزوده شد. حکومت ترکمانان آق قویونلو و قراقویونلو و اسکان آن ها در آذربایجان بیش از پیش موجب رونق ترکی و تضعیف زبان "آذری" شد. جنگ ها و عصیان هایی که در فاصله برافتادن و برخاستن صفویان، پیش آمد سربازان ترک بیشتری را به آذربایجان سرازیر کرد. وجود قزلباش های ترک نیز مزید بر علت شد و زبان ترکی را در آن سرزمین رونق بخشید.

اقتصاد
آذربایجان از مناطق ثروتمند ایران است. این منطقه به دلیل داشتن بارندگی مناسب از کشاورزی خوبی برخوردار است به ویژه در زمینه میوه و مرکبات. از لحاظ صنعت نیز، از مناطق صنعتی ایران به شمار می آید که عمده کارخانجات ماشین سازی و صنایع سنگین در آن قرار دارند. علاوه بر این در این منطقه انواع صنایع غذایی، سیمان، قند و شکر، لوازم الکتریکی، و غیره نیز وجود دارد.
از ۱۰۹ شهر آذربایجان به ۷۸ شهر آن گازرسانی شده است. که استان آذربایجان شرقی با ۷۸٪ شهرهای گازرسانی شده بالاترین درصد را در بین دو استان دیگر دارد. در آذربایجان ۱۰ سد مخزنی وجود دارد که سدهای ارس و مهاباد مجهز به نیروگاه آبی هستند. هم چنین ظرفیت تولید برق مولدهای نصب شده در منطقه برابر ۱۳۵۱ مگاوات (۱۳۸۲) است.

مردم
جمعیت آذربایجان تقریباً ۶٬۹۸۹٬۸۷۱ (۱۳۸۲) نفر برآورد می شود. از ایشان ۳٬۸۸۸٬۰۹۳ شهرنشین ،۳٬۰۹۸٬۸۲۳ روستایی و مابقی غیر ساکن هستند. متوسط میزان اشتغال برای سه استان منطقه آذربایجان در سال ۱۳۸۲، بالای ۹۰٪ بوده است. اکثریت مردم آذربایجان به ترکی آذربایجانی تکلم می کنند. در این میان اقلیت های ارمنی، کرد، فارسی زبان، آسوری و تالشی نیز وجود دارند. در غرب و جنوب آذربایجان غربی اکثریت با کردها است.

جاذبه های گردشگری
تخت سلیمان
مسجد کبود
قره کلیسا
کلیسای سن استیانوس
دژ بابک خرم دین در کلیبر
خانقاه شیخ صفی الدین اردبیلی
قلعه ضحاک
شاه گلی
دریاچه ارومیه

منـابـع

کلیــد واژه هــا