سوگند به آسمان در قرآن و نظر مفسران در این باره (1)

در قرآن در شش مورد به آسمان سوگند یاد شده است که دو مورد از آنها به طور مستقل و بدون صفت و یا اضافه، و در سه مورد با صفت، و در یک مورد به صورت اضافه بیان گردیده است که به ترتیب بدین قرار است: 

1. "و السماء" که در سوره شمس قرار دارد و بعد از آن، کلمه "و ما بنیها" است که سوگند مستقلی است.

2. "و السماء" که در سوره طارق قرار دارد، و کلمه ی "الطارق" نیز سوگند مستقلی است.

اما سه موردی که همراه با صفت مورد سوگند قرار گرفته عبارتست از:

1. "والسما ذات الحبک"، (ذاریات / آیه7: سوگند به آسمان صاحب زینت ها یا راه ها)

2. "والسماء ذات البروج"، (بروج/آیه 1: سوگند به آسمان بلند که دارای کاخ های با عظمت است).

3. "والسماء ذات الرجع"، (طارق/آیه 11: سوگند به آسمان دارای باران فرو ریزنده).

و آیه ای که به عنوان ششمین مورد سوگند به آسمان آمده و به صورت وصفی و اضافه می باشد، عبارتست از: "والسقف المرفوع"، (طور /آیه5: سوگند به طاق بلند و برافراشته شده).

این بود مجموعه آیاتی که در این زمینه در قرآن مجید آمده است. حال لازم است بیانات مفسران را که پیرامون آنها بیان گردیده به طور اختصار از نظر گذرانده و سپس بحثی در مورد آسمان عنوان شود، گفتار مفسران بترتیب آیاتی که در فوق آوردیم بیان می شود، نخست دو آیه اول: با مراجعه به تفاسیر متعدد، روشن گردید که همه مفسران در مورد دو آیه ی اول که به صورت "والسماء" آمده اتفاق نظر دارند که مقصود سوگند به آسمان است. هر چند نظر غیر مشهوری هم بیان شده که مقصود از این دو، سوگند به باران است لیکن این نظر چندان تأیید نشده است. اما آیه ی: "والسماء ذات الحبک"، صرفنظر از آنکه مفسران اتفاق دارند که مقصود سوگند به آسمان است، در مورد کلمه ی «حبک» سه نظر وجود دارد:

1. به معنی زینت و نیکویی می باشد مانند آیه دیگر که می گوید: "اما زینا السماء الدنیا بزینه الکواکب"، (صافات/ آیه 6: ما نزدیک ترین آسمان را به زیور ستارگان بیاراستیم). این نظر را بعضی از مفسران بیان داشته اند مانند سعید بن جبیر  که میبدی در تفسیر خود این معنی را از او نقل نموده است، و مرحوم شیخ طوسی نیز همین نظر را از حسن و سعید بن جبیر نقل کرده است.

2. نظر دوم که بعضی دیگر از مفسران آن را اظهار داشته اند، عبارت است از اینکه: " ذات الحبک" یعنی آسمان دارای آفرینش مستوی و نیکو، مانند آیه "والسماء  بنیناها بأ ید"، (ذاریات/آیه 47: و کاخ رفیع را با قدرت خود برافرشتیم) که مفسرانی مانند مغنیه، محمد توفیق عبید در تفسیر جزء «ذاریات» و به نقل مرحوم طبرسی، ابن عباس و قتاده و عکرمه و ربیع، به این معنی معتقدند. مراغی نیز در تفسیر خود می گوید: سوگند به آسمان صاحب جمال و ارزش و نیکویی و استواء.

3. سومین نظری که عده ی زیادی از مفسران در مورد این آیه ابراز داشته اند این است که: "حبک" جمع "حبیکه" یا "حباک" است که به معنی طریقه و راه می باشد مانند راههایی که در اثر وزش باد به روی آب ظاهر می شود همچون آیه "ولقد خلقنا فوقکم سبع طرائق"، (مومنون/آیه 17: ما، بالای سر شما هفت آسمان را فراز یکدیگر آفریدیم). «راغب» نیز «حبک» را به همین نحو معنی می کند.

ابوحیان اندلسی می گوید: ظاهر در "والسماء" آن است که جنس است و از آن جمیع آسمانها اراده شده است و "ذات الحبک" یعنی دارای راههایی که در آسمان جریان دارد. مرحوم شیخ طوسی نیز به همین معنی معتقد است. مرحوم طبرسی می گوید: "ذات الحبک" یعنی صاحب راههای نیکو که در اثر دوری مسافت ما آن راهها را نمی بینیم و از حسن و ضحاک نیز این معنی را نقل نموده است. مرحوم فیض و زمخشری هم در تفسیر خود همین نظر را بیان داشته اند. همچنین مفسران دیگر مانند طنطاوی آیه را به همین نحو تفسیر نموده اند.

می توان گفت هرسه نظر که از مفسران آورده شد، در مورد آسمان صادق است و هیچ یک با دیگری معارضه ندارد و به اصطلاح علما قابل جمع است به این معنی که آسمان هم دارای زینت و نیکویی است، و هم صاحب آفرینش مستوی و نیکو است و به قول مغنیه در آفرینش آسمان استواری و نظامهای دقیق و زینت و زیبایی است، و نیز دارای راههای نیکو  و شگفت انگیزی می باشد.

منـابـع

کلیــد واژه هــا