آئین تائوی فلسفی و تفاوت آن با آئین تائوی دینی

از دیدگاه فیلسوفان قدیم چین هر گونه فعل و انفعالات جهان تحت تاءثیر نظامى است که تائو نامیده مى شود. تائو در زبان چینى به معناى راه است و در اصل به بستر رودخانه اطلاق مى شده است. مى شده است. پیروان این فلسفه براى تحولات جهان قانونى ثابت مانند بستر رودخانه قائل بودند و مى گفتند تائو آغاز و انجامى ندارد و پس از پدید آمدن جهان مادى، تائو نیز براى ایجاد تناسب، در آن جریان یافته است. از این رو، واژه تائو به کاسموس (cosmos) یونانى که به معناى تناسب است، نزدیک مى شود. یونانیان جهان را کاسموس مى نامیدند. در کتاب تائوته چینگ آمده است که هرگاه اشیاء در بستر طبیعى خود سیر کنند با کمال تناسب حرکت خواهند کرد؛ زیرا این حرکت با تائو هماهنگ است، ولى هر گاه چیزى از بستر طبیعى منحرف شود تناسب خود را از دست مى دهد. هدف نهایى انسان باید آن باشد که خود را با تائو هماهنگ کند.

سه شخصیت مهم آیین تائوى فلسفى
در تائوئیسم فلسفى سه چهره مهم وجود دارد: یانگ چو، لائوتسه و چوانگ تسه.

عقاید اصلى یانگ چو
عقاید اصلى یانگ چو را مى توان در این عبارات خلاصه کرد: هر کس براى خود و خوار شمردن چیزها و ارج نهادن به زندگى. روایت شده که یانگ چو آموخته است که حتى اگر بتواند تمامى دنیا را با کندن یک تار مو، سود رساند، چنین کارى انجام نمى دهد. طبق تعالیم او هر انسانى باید زندگى خود را ارج نهد و چیزها را خوار دارد و نتیجه آن که «انسان براى خودش». یانگ چو نماینده نخستین مرحله در تکامل فلسفه اولیه تائوئى است. هر انسانى که به زندگى ارج مى نهد، باید سعى کند زندگى خود را حفظ کند و از آسیب بپرهیزد. چگونگى نیل به این آرزو، مساله اصلى تائوئیسم فلسفى است. روش یانگ چو براى انجام این کار، «گریختن» است.

لائوتسه نماینده دومین مرحله در تکامل تائوئیسم فلسفى
عقایدى که لائوتسه بیان کرده است، نمایانگر سعى در آشکار کردن قوانین نهفته تغییرات چیزها در جهان است. چیزها تغییر مى کنند، ولى قوانینى که در تغییرات نهفته است، بلاتغییر باقى مى ماند. اگر آدمى بتواند این قوانین را دریابد و اعمال خود را با آنها هماهنگ سازد، مى تواند همه چیز را به سود خود کند. این دومین مرحله در تکامل تائوئیسم فلسفى است.

چوانگ تسه برجسته ترین فیلسوف تائوئى متقدم
چوانگ تسه (369-286 ق. م.) احتمالا برجسته ترین فیلسوف تائوئى متقدم است. کتاب چوانگ تسه که نام او را بر خود دارد، سند بسیار مهمى در ادبیات تائویى است، ولى معلوم نیست که کدام قسمت آن را واقعا خود فیلسوف نوشته است. او مى گوید: «خوشبختى درجات مختلفى دارد. تکامل آزادانه طبیعت ما، مى تواند ما را به نوعى خوشبختى نسبى رهنمون شود. خوشبختى مطلق، از طریق فهمى برتر نسبت به طبیعت چیزها به دست مى آید و آن یکى شدن با یگانه، یا زندگى در حیطه نامتناهى است. حکیم، پس از وصول به این مرحله، از آرامشى درونى بهره مند خواهد بودکه هیچ چیز نمى تواند آن را به هم زند. حکماى تائوئى مردانى بودند با آرامش خدشه ناپذیر».

لائوتسه و تائوئیسم فلسفی
تائوئیسم فلسفى در وهله نخست بر اساس کتاب لائوتسه مبتنى است که تاریخ نگارش آن مدتها پس از زمان کنفوسیوس است. نوشته هاى چوانگ تسه در مقام زیربناى تائوئیسم فلسفى همین قدر اهمیت دارد و نامهاى لائو و چوانگ معمولا به اتفاق براى معرفى این مکتب به کار مى روند. این مکتب فلسفى، در عین تلاش براى آشکار کردن قوانین نهفته طبیعت، با طبیعت و قوانین آن موافقت و یا به آنها گرایش دارد. لائوتسه، که به بنیانگذار مکتب «تائو» اشتهار دارد، به قولى در 604 ق. م. تولد یافت. بعضى از محققان تاریخ 570 ق. م. را ترجیح مى دهند. منبع اصلى اطلاع در مورد زندگى لائوتسه، کتاب کوچکى است که سوماچى ین Ssu-ma ,ch ien تاریخ نگار چینى، درحدود 500 سال پس از زمان لائوتسه به رشته تحریر در آورده است. در این کتاب نام کامل لائوتسه، لى ار lierh نام خانوادگى و نام شخصى یا لى دان Li Tan نام و نام خانوادگى و لقب ذکر شده است. از زندگى او تنها دو واقعه گزارش شده است، یکى مربوط به دیدار کنفوسیوس و لائوتسه و دیگرى مربوط به ناپدید شدن لائوتسه. روایات سنتى حاکى از این است که لائوتسه در دربار لوه یانگ به مقام خازن اسناد دولتى گماشته شد. هنگامى که سقوط قریب الوقوع حکومت را دریافت، آنجا را ترک کرد و رو به سوى غرب آورد. در گذرگاه هان کو Han-ku نگهبان، که از معتقدان او بود، از وى خواست تا نوشته اى درباره تائووته Tao andTe براى او بنویسد. لائوتسه پذیرفت و سه روز به گوشه اى رفت و با کتاب کوچکى بازگشت. این کتاب «تائود جینگ» تائو و خاصیت آن نام گرفت. این رساله که تا کنون موجود و باقى است، تنها اثرى است که از او بر جاى مانده است. از روى این کتاب مى توان حدس زد که او گوشه عزلت گزیده، در خلوت خود به تاملات عرفانى پرداخته بود. پس از دادن کتاب به دروازه بان، راه خود را در پیش گرفت و ناپدید شد و دیگر خبرى از او باز نیامد. 147 گرچه لائوتسه براى تاسیس مکتب کوششى نکرد، اما مردم خود براى شنیدن سخنانش نزد او مى آمدند. کنفوسیوس که 53 سال از او کوچکتر بود، یک یا شاید چند ملاقات با او داشت. سخنان کنفوسیوس پس از این ملاقات ها نشان دهنده شگفتى و اعجاب او از لائوتسه است. او در سال 517 ق. م. با این جملات به این ملاقات ها خاتمه داد :«شنیده ام که گفته اند که یک تاجر با هوش، على رغم داشتن اندوخته بسیار، چنان عمل مى کند که گویى انبارهایش خالى است و مرد و الامقام، گرچه داراى والایى اخلاقى باشد، خود را ساده لوح نشان مى دهد. راه و روشهاى خودپسندانه و آرزوهاى بى پایان خودرا رها کنید، رفتار مودبانه و جاه طلبى هاى گریز ناپذیرتان را وانهید، زیرا اینها بر نیکى شما نمى افزایند. این تمام آن چیزى است که داشتم تا به شما بگویم». 148 سوماچى ین در پایان نتیجه مى گیرد: «هیچ کس در جهان نخواهد دانست که اینها حقیقت است یا نه. لائوتسه یک فرزانه پنهان بود. او تائووده کشت مى کرد، بر این اساس سعى در زندگى پنهانى و گمنامى داشت». توصیف این فیلسوف به فرزانه پنهان، ریشه در زندگانى مبهم او، پس از ترک مقامش در دربار سلطنتى دارد. بى شک لائوتسه براى ما انسانى است پوشیده در پرده نفوذ ناپذیر ابهام. گمان مى رود که پس از حرکت به سوى غرب و تبت سالیان درازى در خلوت زیسته باشد. هیچ کس نمى داند او در کجا از دنیا رفته است». بعضى معقتدند که لائوتسه وجود نداشته و تائوته چینگ و نویسنده اش حاصل تعالیم مختلف و معلمان مختلف اند. به هر حال نویسنده تائوته چینگ یک نفر است، اما راجع به او تقریبا چیزى نمى دانیم (و به نظر الیاده امیدى هم نیست که در آینده بدانیم). حتى نام واقعى او نیز مجهول مانده است، چون لائوتسه Lao-Tzu به معناى «کودک پیر» یا «استاد خواندند. Tan به معناى «دراز گوش» است، ویژگى اى که متضمن چیزى غریب در ظاهر اوست. شواهدى که تاریخ از او برجاى گذاشته، افسانه هایى بیش نیست که برخى از آنها به راستى شگفت انگیزند، مانند اینکه شهابى آسمانى مادرش را آبستن کرد و او در هشتاد و دو سالگى، در کمال خرد و با موهایى سپید از مادرزاده شد. ناچیز بودن اطلاعات صحیح از زندگى لائوتسه برخى از محققین را درباره اینکه آیا اصلا چنین شخصیتى در تاریخ وجود داشته است یانه، دچار شک کرده است. واقعیت این است که نویسنده کتاب تائوته چینگ، که مبلغ فضیلت گمنامى است، مى خواهد خود نیز گمنام باشد. شاید به همین دلیل است که در آن هیچ تاریخ، مکان، نام اشخاص و واقعه خاصى ذکر نمى شود.

تائوته چینگ نخستین اثر فلسفى در تاریخ چین
بنابر سنت، کتاب تائوته چینگ که نخستین اثر فلسفى در تاریخ چین شمرده مى شود، نوشته لائوتسه، حکیم سالخورده و معاصر کنفوسیوس است. اما تحقیقات جدید، بسیارى از محققان را وادار به تغییر این عقیده کرده، تا آنجا که معتقدند حتى اگر لائوتسه در عصر کنفوسیوس مى زیسته، تائوته چینگ را ننوشته، زیرا محتوا و سبک کتاب نشان دهنده تدوین آن در عصر دولت هاى جنگجو (480-222ق. م. ) است. شاید دقیق ترین چیزى که درباره این کتاب بتوان گفت، این است که نه ساخته یک تن، که چندین تن است. اما به درستى فلسفه لائوتسه را نشان مى دهد که در دوره اى بلافاصله پیش از کنفوسیوس مى زیست. Tao (که dow تلفظ مى شود، مثل dowel) به معناى «راه» است و Te (که dir تلفظ مى شود، مثل dirty )به معناى «فضیلت» و «قدرت» است و ching (که jing تلفظ مى شود، مثل jingo )به معناى «نوشته کهن» است. از این رو تائوته چینگ یعنى نوشته اى کهن درباره راه و فضیلت. عنوان تائوته چینگ در عصر هان (Han) براى کتاب برگزیده شد. آثار کلاسیک کنفوسیوسى از قدیم به جینگ معروف بود. نقش واژه جینگ در اصل به معناى «تار و پود» است. جینگ ها در برگیرنده تعلیمات، به ویژه تعلیمات عالى، هستند. این متون مقدس، ملهم از مقدسین یا خدایان اند. تائوته چینگ نیز به عنوان اثرى که ظاهرا از استاد به شاگرد منتقل شده، وحى تلقى مى شده است که به لائوتسه الهام شده و او آن را به راهدار دروازه غربى سپرده است. تائوته چینگ در عین حال به «متن 5000 نقش واژه» نیز شهرت دارد. کتاب به 81 بخش کوتاه و دو فصل تقسیم مى شود. فصل نخستین، از آغاز تا بخش 37 را در بر مى گیرد. دو فصل بندى نخستین و آخرین، یک تقسیم بندى قدیمى است، اما تقسیم بندى بخش ها، برحسب گونه گونى نسخه هاى باستانى تغییر مى کند. اما شماره 81، در واقع ریشه در عددهاى رمزى 3 و 9 دارد. زبان مبهم این متن به آسانى قابلیت تفاسیر گوناگون دارد. تائوته چینگ چون آینه اى جادویى است که همواره تصور و تصویر ما از حقیقت را باز مى تاباند. از آنجا که متن اصلى نقطه گذارى و علائم دستورى ندارد، استنساخ کننده یا خواننده، خود باید در این مورد تصمیم بگیرد. از این رو توافق بر سر ترجمه درست و دقیق آن مشکل است. این کتاب شامل جملات کوتاه و کلمات قصار آهنگینى است که بعضى از آنها مبهم و مرموز است. گرچه این جنگ حکیمانه اندک اندک به وجود آمده و تنها در سده سوم پیش از میلاد تقریبا شکل نهایى خود را یافته، با این وجود، نمایانگر اندیشه هاى منسجم و به هم پیوسته اى است.

تفاوت آیین تائوى فلسفى و آیین تائوى دینى
میان آیین تائوى فلسفى و آیین تائوى دینى تفاوت قائلند؛ مثلا ژوجیا Ru chia مکتب کنفوسیوس یا فرهیختگان است و ژوجیائو Ru chiao کیش یا دین فرهیختگان است. به همین ترتیب، تائوجیا Tao chia تائوئیسم فلاسفه قرون چهارم و سوم پیش از میلاد و تائوجیائو Tao chiao تائوئیسم دینى اى است که احتمالا در قرون دوم و سوم میلادى ظاهر شد. اما در میان غربیان همواره جیا و جیائو به هم آمیخته بیان مى شود: کنفوسیونیسم و تائوئیسم و مانند اینها. لذا تائوئیسم Taoism اصطلاحى غربى با معنایى مبهم است که هم بر مکتب فلسفى تائو و هم بر دین تائو اطلاق مى شود. تفکیک تائوئیسم فلسفى و دینى غالبا همراه با ارزشداورى است، چرا که به نویسندگان آثار فلسفى عمق زیادى نسبت داده مى شود، اما تائوئیسم دینى را آمیزه اى از جادو وخرافه پرستى مى دانند. تعالیم تائوئیسم در مقام فلسفه وتائوئیسم در مقام دین، نه تنها با هم متفاوتند، بلکه حتى متضادند. تائوئیسم فلسفى عقیده پیروى از طبیعت را تعلیم مى دهد، حال آنکه تائوئیسم دینى عقیده عمل بر ضد طبیعت راموعظه مى کند؛ مثلا طبق تعالیم فلسفه تائوئى، آمدن مرگ به دنبال زندگى، سیرى طبیعى است و انسان باید با آرامش این سیر طبیعى را بپذیرد. اما تعلیم اساسى دین تائوئى، اصل و فن احتراز از مرگ است که آشکارا به منزله عمل بر خلاف طبیعت است. جریانات مختلف تائوئیسم دینى در جست و جوى عمر طولانى و جاودانگى مشترکند، تنها روش هایشان است که آنها را متمایز مى کند.