نقش ایرانیان در تبلیغ اسلام در شمال آفریقا

ایرانیان در كشورهای غربی و شمال آفریقا و قاره اروپا و آسیای صغیر نیز در ترویج دین اسلام سهم به سزایی دارند. پس از اینكه اهالی خراسان و نواحی شرقی ایران بر ضد خلافت ضد اسلامی امویان قیام كردند و بساط حكومت آنان را كه به نام اسلام بر مردم مسلمان حكومت می كردند برانداختند و عباسیان بر اریكه خلافت مستقر شدند، تمام امور كشوری و لشكری ممالك اسلام به دست ایرانیان مخصوصا خراسانیان افتاد و اینان تمام مناصب سیاسی دولت اسلامی را در شرق و غرب به دست گرفتند. در عصر مأمون هنگام مراجعت وی به عراق، گروهی از اعیان و اشراف و رجال خراسان با وی همراهی كردند و در عراق ساكن شدند. مأمون چون از كار شكنی بعضی از افراد خاندان خود ناراحت بود تصمیم گرفت مناصب دولتی را به ایرانیان بدهد. از این رو گروهی از بزرگان ایران را به نواحی مصر و شمال آفریقا فرستاد تا در آنجا مستقر شده راه نفوذ مخالفین را در آن مناطق بگیرند. مخصوصا كه هنوز دولت امویان در اندلس وجود داشت و عباسیان از این جهت همواره در ناراحتی به سر می بردند و از نفوذ آنان جلوگیری می كردند.
همان طور كه گفته شد، اهالی خراسان و مشرق ایران با یك قیام مردانه بساط امویان را در هم نوردیدند. عباسیان كه بر اریكه خلافت مستقر شدند، به طور كلی نژاد عرب را از مناصب حكومتی دور ساختند مگر چند نفر از خواص خود را كه در امور دولتی مشاركت دادند. چون دولت آنان از طرف خراسان ظهور كرد، برای همین جهت استانداری اكثر بلاد را به مردمان خراسان واگذار نمودند و در شرق و غرب عالم اسلام آنها را امارت و حكومت دادند. در زمان مأمون پس از اینكه وی از خراسان به عراق برگشت، گروهی از اشراف و رجال خراسان با وی همراهی كردند. مأمون به هر یك از آنان مناصبی داد و در شهرهایی كه مورد نظرش بود به حكومت رسانید. یكی از مناطقی كه مورد توجه عباسیان بود و بیم داشتند كه از آنجا خطری متوجه ایشان گردد سرزمینهای مغرب اقصی و شمال افریقا بود، زیرا هنوز حكومت اندلس به دست امویان بود و می ترسیدند از آن ناحیه خطری متوجه آنان گردد. از این رو از عهد مهدی عباسی، حكام مصر و آفریقا را از میان مردم خراسان كه دشمنان سرسخت بنی امیه بودند انتخاب می كردند. در این زمان نفوذ خراسانیان و مردمان مشرق ایران در مصر و مناطق آفریقای شمالی زیاد شد و حفظ حدود و ثغور اسلامی به دست اینان قرار گرفت و فرمان جنگ و صلح و جهاد با دشمنان اسلام را به عهده گرفتند. این خاندانهای ایرانی، در مغرب اقصی و جزایر دریای مدیترانه و آسیای صغیر در ترویج و تبلیغ دین مقدس اسلام بسیار كوشش كرده اند. نام آنها از زمان مهدی عباسی تا ظهور فاطمیان که در مصر و آفریقا حكومت كرده اند عبارتند از:

حكام خراسانی در مصر و آفریقای شمالی
1. یحیی بن داود نیشابوری.
2. مسلمة بن یحیی خراسانی.
3. عباد بن محمد بلخی.
4. سری بن حكم بلخی.
5. محمد بن سری بلخی.
6. عبدالله بن سری بلخی.
7. عبدالله بن طاهر بوشنجی.
8. عمیر بادغیسی هروی.
9. اسحاق بن یحیی سمرقندی.
10. عبدالواحد بوشنجی.
11. عنبسة بن اسحاق هروی.
12. یزید بن عبدالله.
13. مزاحم بن خاقان.
14. احمد بن مزاحم.
15. ارخوز بن اولغ.
16. احمد بن طولون فرغانی.
17. خمارویة بن احمد فرغانی.
18.جیش بن خمارویه فرغانی.
19. هارون بن خمارویه فرغانی.
20. عیسی نوشهری بلخی.
21. شیبان بن احمد فرغانی.
22. محمد بن علی خلنجی.
23. محمد بن طغبج فرغانی.
24. انوجور بن اخشید فرغانی.
25. علی بن اخشید.
26. احمد بن علی بن اخشید.
27. شعله اخشیدی.
28. حسن بن عبید لله اخشیدی.
29. فاتك اخشیدی،امیر شام.
30. حسین بن احمد بن رستم.

این سی نفر كه در بالا ذكر شد خراسانی هستند و مدت دویست سال بر مصر، شمال افریقا، مغرب اقصی، سواحل مدیترانه و سایر متصرفات اسلامی در نواحی غرب و كرانه های اقیانوس اطلس فرمانروایی داشته اند. ترویج شریعت و دفاع از حدود و ثغور و فتوحات در بعضی از نواحی اندلس و اروپا به دست اینان انجام پذیرفت. در زمان این حكام هزاران فقیه، مجتهد، مفسر، محدث، قاضی، امیر، دبیر و سیاستمدار از خراسان و سایر شهرهای ایران به مناطق غربی مهاجرت كردند و مبانی و قواعد اسلامی را در آن سرزمینها محكم ساختند. در كتب علمی، ادبی و تاریخی اسلامی شمال آفریقا و اندلس، نام بسیاری از ایرانیان دیده می شود.